Sprawozdanie z projektu naukowego 6 /III/2016
Wstęp
Badania instrumentalne przeprowadzone na mozaikach, tynkach, zaprawach i wyrobach ceramicznych pochodzących ze stanowisk w Libanie są przykładem interdyscyplinarnego projektu łączącego metodykę prac konserwatorskich i badań archeologicznych z analizami surowców, wykonywanymi dotychczas głównie dla potrzeb geologii. Ich efekty mogą być pomocne nie tylko dla względnego datowania odsłanianych pozostałości, ale także dla ustalenia miejsca pochodzenia surowców skalnych.
Niniejszy krótki tekst stanowi prezentację wyników kolejnej części programu badań, mających na celu stworzenie charakterystyki surowców naturalnych, służących do produkcji tesser oraz wybranych innych grup zabytków, która następnie ma ułatwić zrozumienie i opisanie technik stosownych przy ich wytwarzaniu. Głównym z celów tego etapu projektu było skonfrontowanie wyników obserwacji terenowych z wynikami analiz laboratoryjnych. Do zrealizowania założeń niezbędne było przeprowadzenie prospekcji geologicznej okolic Chhim i Jiyeh w celu rozpoznania ich budowy geologicznej i sekwencji sedymentacyjnej. Dzięki badaniom możemy odpowiedzieć na szereg pytań mających znaczenie nie tylko dla prac na stanowiskach w Chhim i Jiyeh ale również dla szerszych studiów nad problematyką historii architektury i życia codziennego Fenicji.
Cele
Pierwszym z celów tego etapu projektu jest skonfrontowanie wyników obserwacji terenowych z wynikami analiz dwóch poprzednich projektów współfinansowanych przez Radę Konsultacyjną, o sygnaturach 8/ III/ 2015 „Badania geochemiczne tynków i zapraw z Jiyeh i Chhim pozyskanych z badań wykopaliskowych w 2004, 2008, 2009 w Libanie” i 13/II/ 2016 „Lokalna tradycja produkcji wyrobów ceramicznych w świetle badań geochemicznych na podstawie wybranych grup zabytków z Chhim”. Aby zrealizować to założenie niezbędne było przeprowadzenie badań terenowych okolic Chhim i Jiyeh w celu rozpoznania ich budowy geologicznej i sekwencji sedymentacyjnej, trwających od 18 do 25 września 2016 roku.
Zaprezentowane przez nas na wielu konferencjach i opublikowane w czasopismach naukowych wyniki analiz petrograficznych i chemicznych zapraw, występujących w sektorach mieszkalnych na stanowiskach archeologicznych w Jiyeh (dat. VII w. p. n. e -VI n. e) i Chhim (dat. I-VII w.) położonych w południowym Libanie, okazały się pomocne przy określeniu wzajemnych relacji nawarstwień stratygraficznych rejestrowanych w pozostałościach założeń architektonicznych i instalacji gospodarczych. Ponadto badania te posłużyły również do weryfikacji hipotez na temat współwystępowania niektórych obiektów i określenia ich chronologii na stanowisku. Uzyskane wyniki stały się bazą do określenia proweniencji substratów oraz rozpoznania źródła surowców do produkcji zapraw i tynków.
Zastosowana metoda badawcza
W terenie zastosowana została metoda kartowania geologicznego oparta o stratygraficzną geodetekcję warstw budujących zbocza. Analizowane wychodnie skał zostały sparametryzowane przy pomocy GPS oraz oprogramowania geologicznego Globalmaper. Zadokumentowano wszystkie miejsca poboru próbek.
Wyniki
Obszar badań zlokalizowany był w obrębie południowo-zachodniej części gór Liban. W najbliższym ich otoczeniu dominują osady wieku kredowego oraz trzeciorzędowe przykryte pokrywami zwietrzelinowymi wieku czwartorzędowego.
Nadmorska miejscowość Jiyeh znajduje się na kontakcie osadów kredowych i osadów młodszych. W obszarze tym znajdują się głównie zlepieńce i martwice wapienne. Zawierają one w większości fragmenty muszli małży i koralowców. Dominującymi ziarnami detrytycznymi są piaski kwarcowe charakterystyczne dla współczesnej sedymentacji morskiej. Dzięki zaawansowanym metodom optycznym można wstępnie stwierdzić, że ziarna ,,piasku” są dobrze obtoczone, o wielkościach od 0,1 mm do nawet 1 cm. Prócz ”piasku” w odsłonięciach stwierdzono fragmenty skamieniałości w tym głównie koralowce, fragmenty skorup małży i pokruszone fragmenty skorupek ślimaków. Zaobserwowane skamieniałości są silnie zdeteriorowane na drodze mechanicznej. Krawędzie spękań są zaokrąglone i stępione. Świadczy to o długim transporcie pokruszonych elementów. Analizując formy wygięcia muszli ślimaków można z całą pewnością zaklasyfikować je do ślimaków morskich. Zaobserwowane fragmenty koralowców są zbyt małe, aby określić ich przynależność rodzinną, a tym bardziej gatunkową.
Górska miejscowość Chhim znajduje się na wysokości około 460 n.p.m. Zbocze zbudowane jest z silnie zaangażowanych tektonicznie osadów kredowych. Dominują tu jasne wapienie margliste i wapienie warglisto-ilaste.
Badania terenowe w miejscowości Chhim trwały 4 dni. Łączna długość marszrut wyniosła 12 km, a powierzchnia rozpoznanego terenu to ponad 4 km2. Zbocze, na którym znajduje się teren wykopalisk zostało rozpoznane na długości 145 m. W okresie tym zaobserwowano: Wielopoziomowy profil składający się z wielu oddzielonych od siebie odsłonięć. Skały w odsłonięciach posiadały jednak wyraźne cechy pozwalające na ich korelacje oraz na wykonanie szkicu tektonicznego obszaru.
W ramach prac terenowych obszar badań podzielono na trzy strefy:
Strefa północna
Strefa północna charakteryzowała się wielkoskalowymi odsłonięciami drogowymi oraz rzadką roślinnością. Duża ilość odsłonięć skał to przekopy drogowe oraz naturalnie odsłaniające się skały na wywierzyskach okalających zbocza. Dzięki bardzo silnie rozwiniętej urbanizacji obszaru liczne odsłonięcia zostały sztucznie pogłębione. Powyższa sytuacja umożliwiła zaobserwowanie kilku strefowych fragmentów profilu całego obszaru. Strefa północna zawiera górny fragment profilu. Profil rozpoczyna się powierzchniami glebowymi podścielonymi zmienną strefą laterytową. Gleby to głównie brunatnoziemy przemieszane z bielicami. Zmienność gleb związana jest z bardzo chaotyczną gospodarką leśno-rolniczą podyktowaną szybkim tempem zmian urbanistycznych.
Poniżej gleb i sypkich laterytów znajduje się warstwa zwięzłych laterytów o miąższości od 0,5 do 1m. Lateryty te przybierają kolor jasnoczerwony lub jasno czerwonobrązowy. Ich barwa pochodzi do związków żelaza. W obrębie laterytów widoczne są fragmenty osypiskowe wapieni. Średnia wielkość fragmentów skał wacha się od 4 cm do 15 cm. Fragmenty wapieni charakteryzują się ostrymi krawędziami co wskazuje na ich krótki transport. Lateryty te leżą pod pokrywami wietrzeniowymi barwy szarej.
Pierwszymi skałami w profilu są silnie sfałdowane margliste wapienie laminowane. Laminy oddzielone są strefami zapiaszczonymi, w których dominują ziarna kwarcu o wymiarach około 2 mm. Wapienie te wykazują lekką teksturę kierunkową. Są one silnie zaangażowane tektonicznie. Dominują w nich struktury fałdowe oraz w niektórych odsłonięciach struktury nasunięciowe. W skałach tych widoczne są skamieniałości małży i koralowców dendroidalnych.
Poniżej znajdują się bardzo silnie sfałdowane wapienie marglisto-ilaste. Na granicach warstw widoczne są spękania wypełnione wtórną mineralizacją hydrotermalną lub silnie zmienioną krzemionką pełniącą rolę pasty tektonicznej zmniejszającej siły podczas formowania fałdów.
Strefa południowo-zachodnia
Strefa ta obejmowała środkową część profilu. Badania na tym terenie rozpoczęto od badania stanowiska archeologicznego. Na stanowisku, na wysokości drogi rozpoznano występowanie białych wapieni marglistych. Skały te są dobrze odsłonięte. Pokryte są jednak warstwą zwietrzeliny. Zwietrzelina ta nadaje skałom ciemno szary kolor. Są one również silnie spękane. Nie mogły one stanowić materiału budowlanego dla dużych struktur budowlanych. Znaleziono jednak fragmenty tych skał w fundamentach budynków oraz jako zasyp podposadzkowy. Zasypy powstawały najprawdopodobniej jako efekt prac nad wyrównaniem terenu. Przeprowadzone zostały intensywne prace nad rozpoznaniem dużego odsłonięcia zaobserwowanych skał. Skały te zostały zaobserwowane przy drodze głównej, jednak nie była możliwa ich identyfikacja z powodu braku zgody właściciela obiektu, znajdującego się obok. W tej sytuacji rozpoczęto bania podstawy wzniesienia.
Kierując się w dół zbocza stwierdzono występowanie szeroko warstwowanego wapienia marglistego. Wapienie te posiadają oddzielność blokową. Porównując ich cechy oraz skład chemiczny, potwierdzono ich wykorzystanie jako materiału budowlanego na terenie starożytnego miasta Chhim. Maksymalne wymiary bloków odpowiadają dzielności bocznej skał. Skały te nie pokrywają się grubą warstwą patyny jak skały z górnej części profilu. Ich powierzchnia wietrzeje krucho poprzez łuszczenie i lekkie odłamywanie. Skały te nie noszą śladów zaangażowania tektonicznego. Ich bloczność spowodowana jest propagacją spękań spowodowanych naprężeniami związanymi z siłami wypiętrzającymi góry. Nie zaobserwowanego wyraźnej granicy pomiędzy tymi skałami a znajdującymi się wyżej wapieniami ilastymi.
Istotnym ograniczeniami w projekcie był krótki czas jego trwania oraz trudności w dostępie do odsłonięć znających się na terenie prywatnych własności. Dlatego skoncentrowano się głównie na odsłonięciach dostępnych w przekrojach drogowych i na polach uprawnych. U podstawy wzgórza opisano masywne wapienie zasilone. Wapienie te posiadają wyraźną oddzielność blokową. W blokach widoczne są struktury hydrotermalne oraz formy krasowe. Obecne są również cienkie czerwone żyłki wypełnione głównie tlenkami tytanu i żelaza.
Strefa południowo-wschodnia
Stefa ta została ograniczona do badań tarasów kanionu, które znajdują się na południe od Chhim. Kanion ten rozciąga się na odległość 280 m długości i ponad 80 m głębokości. Jego strome ściany zostały przekształcone przez mieszkańców w tarasy uprawne głównie pod gaje oliwne. W ścianach stwierdzono masywne ławice wapieni zailonych z konkrecjami krzemionkowymi. Skały te posiadają oddzielność blokową. W kilku odseparowanych blokach oraz w odsłoniętych ławicach stwierdzono obecność konkrecji kwarcowych. Tego typu znaleziska zostały pozyskane podczas prac wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Chhim w postaci depozytu w jednym z pomieszczeń w sektorze E. Sfery te osiągają rozmiary około 15 cm średnicy. Zbudowane są z bezpostaciowej krzemionki w centrum i kryształów kwarcu promienistego rozchodzących się od jądra sfery. Tego typu obiekty mogły być wykorzystywane do produkcji zapraw i tynków, w których stwierdzano wysoką zawartość kwarcu, z uwagi na wpływ tego minerału na właściwości użytkowe zapraw.
W ścianach kanionu rozpoznano miejsca wydobycia bloków konstrukcyjnych. Wymiar odspojeń to 50x50x40 cm. Pokryte są one grubą warstwą patyny. W ścianach tarasów widoczne są szczeliny krasowe. Szczeliny te są wypełnione materiałem ilastym oraz fragmentami muszli ślimaków i małży. Niestety odnalezione fragmenty były silnie zwietrzałe co uniemożliwiało ich opis gatunkowy. W przeciwieństwie do skał z Jiyeh skały w Chhim są wapieniami z niewielką ilością domieszek.
Powyższe badania nie tylko pomogły zlokalizować wychodnie skał używanych do wznoszenia różnego rodzaju budynków użytkowanych przez starożytnych mieszkańców Jiyeh i Chhim, ale również wskazały miejsca pozyskiwania substratów do produkcji tynków i zapraw. W ten sposób została potwierdzona hipoteza o użytkowaniu lokalnych surowców jako materiału budowlanego.
Marcin Gostkowski, Michał Ruszkowski
Wod.o.Lot 