W obiektywie Google Earth – Forty Twierdzy Warszawa

Twierdza Warszawa to nazwa zespołu fortów i budowli fortyfikacyjnych wzniesionych w XIX wieku wokół Warszawy przez rosyjskiego zaborcę.
Był to jeden z kilku systemów umocnień zlokalizowanych w pobliżu Warszawy tworzących tzw. Warszawski Rejon Umocniony. Pełne dzieło fortyfikacyjne zachodnich krańców Cesarstwa Rosyjskiego  miało w zamyśle łączyć istniejące twierdze Modlina i Warszawy z nowymi założeniami fortyfikacyjnymi i pierścieniami mniejszych fortów oraz punktów umocnionych. W wyniku prac budowlanych miały powstać 3 pierścienie umocnień zlokalizowanych w pobliżu Twierdzy Modlin, Twierdzy Warszawa oraz Twierdzy Zegrze. Miał to być umocniony system fortów rozciągniętych od Modlina po Warszawę.

Twierdza Warszawa

Na założenie Twierdzy Warszawa składała się Cytadela Aleksandrowska z otaczającymi ją bezpośrednio siedmioma fortami oraz dwa systemy pierścieni fortów – wewnętrzny i zewnętrzny – zamykające zabudowany obszar ówczesnej Warszawy. Plany fortyfikacyjne zmieniały się w zależności od sytuacji politycznej więc ostatecznie pod koniec XIX wieku na pierścienie Twierdzy Warszawa składało się łącznie 29 fortów i dużych punktów oporu. Forty te były zazwyczaj umocnieniami ceglano-ziemnymi, w formie otoczonych fosami i rowami wałów oraz nasypów o zarysie regularnych wielokątów.
W okresie 1909-1915, wiele z fortów przeszło transformację. Początkowo wiele umocnień zlikwidowano i rozebrano z rozkazu cara. Ale od 1913 roku istniejące forty pospiesznie wzmacniano i rekonstruowano zniszczone umocnienia. W okresie międzywojennym forty włączono w zabudowę miejską, część rozebrano, podczas gdy inne pełniły rolę jednostek wojskowych i zakładów zbrojeniowych.

Forty Twierdzy Warszawa odegrały rolę zarówno we Wrześniu 1939 roku, jako miejsca walk z niemieckim wojskiem, jak i podczas powstania 1944 roku, służąc jako miejsca schronienia dla sił powstańczych i nazistowskie punkty oporu.

Przez okres Rzeczpospolitej Ludowej wiele z fortów było miejscem stacjonowania armii. Obecnie, wchłonięte w zabudowę intensywnie rozwijającej się Warszawy, forty pełnią rolę muzeów, strzelnic, punktów rekreacyjnych i gastronomicznych, magazynów czy pomieszczeń biurowych. Z drugiej strony część niestety popada w ruinę, zamienia się w zdewastowane śmietniska i powierzchnie płaskie służące wandalom do zamazywania spray’em.

Fot. 1 – Forty na planie ortofotomapy z 1935 roku.

W cyklu varsavianistycznym postanowiliśmy się przyjrzeć jak zmieniła się konstrukcja fortów i ich otoczenie przez ostatnie 70 lat. W tym celu posłużyliśmy się udostępnionymi w programie Google Earth historycznymi ortofotomapami Warszawy z 1935 i 1945. Należy jednak zaznaczyć, iż mapy te obejmują Warszawę w zasięgu ówczesnych zabudowań, przez co znaczna część zewnętrznych fortów pojawia się dopiero na zdjęciach z końca XX wieku. Niemniej przyjrzyjmy się ewolucji kształtu i funkcji fortów Twierdzy Warszawa – tych otaczających Cytadelę Aleksandrowską oraz fortów Wewnętrznego Pierścienia otaczającego Warszawę.
Na naszych planszach Cytadela zarysowana jest kolorem żółtym. Kolejne okręgi fortów pogrupowane są coraz chłodniejszymi barwami w zależności od odległości od niej: forty Cytadeli – kolorem jasnopomarańczowym, forty Pierścienia Wewnętrznego – kolorem ciemnopomarańczowym, forty Pierścienia Zewnętrznego – kolorem czerwonym, forty linii Warszawa-Zegrze – kolorem niebieskim. Wszystkie zdjęcia zostały zapisane na wysokości 1000 metrów, oprócz zdjęć Cytadeli, które zapisano na wysokości 1500 metrów (na mniejszej wysokości nie mieściły się na ekranie autora wpisu).

Fot. 2 – Forty na planie ortofotomapy z 1945 roku.

Fot. 3 – Forty na planie ortofotomapy z 2010 roku.

Cytadela Aleksandrowska i jej forty

Wybudowana na warszawskim pięknym brzegu z polecenia cara Mikołaja I Cytadela była od samego początku przyczyną nieszczęść. Aby zrealizować jej budowę należało wysiedlić 15 tys. mieszkańców i zająć ponad 60 tys. posesji. Po ukończeniu w 18 miesięcy budowy Cytadela stała się koszarami garnizonowymi wyposażonymi w arsenał, stajnie, cerkiew oraz mieszkania dla oficerów. Działa artyleryjskie umieszczone w Cytadeli, których do roku 1863 było 555, miały w swoim zasięgu Nowe i Stare Miasto, wisząc niczym Miecz Damoklesa nad Warszawą okresu zaborów. Była też więzieniem dla wrogów politycznych caratu i miejscem straceń.
Cytadelę otaczało 7 fortów w tym jeden na lewym brzegu Wisły.

Fot. 4 – Cytadela Aleksandrowska w 1945 roku.

Fot. 5 – Cytadela Aleksandrowska w 2009 roku.

Fort Władimira (Legionów)

Znajdował się na południe od Cytadeli oddzielając ją od Nowego Miasta. Położony był przed pierwszym bastionem blisko Wisły. Fort miał formę ceglanej baszty na planie niepełnego okręgu otoczonej fosą z galerią strzelecką. Dostęp do obiektu prowadził poprzez dwa chodniki biegnące z przeciwskarpy nad fosą. Strop przykryto ziemnym nasypem. Fort uzupełniała ziemna bateria od strony Wisły oraz działobitnia do ostrzału w kierunku południowym.
Podczas zaborów fort był przejściowym więzieniem oraz miejscem egzekucji więźniów politycznych. Wykorzystywano go również jako archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Po 1921 jako Fort Legionów przeszedł rozbiórkę, w wyniku której zachowała się tylko główna baszta z fosą a wokół utworzono park (Traugutta) – w takiej formie dotrwał do dzisiaj.

Fot. 6 – Fort Władimira w 1935 roku.

Fot. 7 – Fort Władimira współcześnie.

Fort Aleksieja (Traugutta)

Ulokowany przed drugim bastionem Cytadeli. Początkowo miał formę ceglanej baszty na planie niepełnego okręgu otoczonej fosą. Uzupełniono go fosą z galerią strzelecką i chodnikami z przeciwskarpy. Pod koniec XIX wieku rozbudowano go o wał z fosą dookoła trzech baszt artyleryjskich. Po środku czoła skarpy wzniesiono kojec połączony poternami z wnętrzem fortu. Jednostka posiadała schron i prochownię. Od 1921 nosi imię ostatniego dyktatora powstania styczniowego – Traugutt zginął na stokach wyżej omówionego fortu Władimira. Fort dotrwał do dziś w dosyć zrujnowanym stanie. Jest śmietniskiem i koczowiskiem bezdomnych a konstrukcje ziemne są w większości zniwelowane.

Fot. 8 – Fort Aleksieja w 1935 roku.

Fot. 9 – Fort Aleksieja współcześnie.

Fort Pawła (Mierosławskiego)

Usytuowany przed Wrotami Konstantynowskimi Cytadeli, znanymi też jako Brama Żoliborska. Posiadał formę wału z fosą z ceglaną przeciwskarpą i galerią strzelecką oraz kojcem skarpowym po środku czoła. Fort został rozebrany po 1935 roku pod budowę mieszkań Żoliborza. W ostatnich latach nosił imię gen. Ludwika Mierosławskiego. Obecnie nie ma śladu po zabudowaniach fortu, choć inwestycje na tym terenie natrafiają pod ziemią na jego ślady.

Fot. 10 – Fort Pawła w 1935 roku. Uchwycona rozbiórka założenia.

Fot. 11 – Teren po forcie Pawła w 1945 roku – ani śladu po dziele fortyfikacyjnym.

Fot. 12 – Teren fortu Pawła współcześnie – Zespół Szkół Elektronicznych.

Fort Gieorgija (Hauke-Bosaka)

Wybudowano go między trzecim a czwartym bastionem Cytadeli naprzeciwko kurtyny. Miał formę podobną do fortu Pawła. Znajdowały się tutaj schrony artyleryjskie i prochownia. Posiadał kilkusetmetrową poternę prowadzącą do wnętrza fosy Cytadeli. Fortowi w okresie międzywojennym nadano imię dowódcy z Powstania Listopadowego, gen. Józefa Ludwika Hauke-Bosaka, jednakże nie funkcjonował pod tą nazwą długo – został rozebrany pod budowę Placu Inwalidów, a z jego gruzu zbudowano liczne domy Żoliborza Oficerskiego. Jedną z nielicznych pozostałości jest wyjście z poterny na terenie fosy Cytadeli.

Fot. 13 – Obszar fortu Gieorgija w 1935 – świeżo powstały Plac Inwalidów.

Fot. 14 – Plac Inwalidów współcześnie z zarysem fortu z początku XX wieku.

Fort Siergieja (Sokolnickiego)

Była to baszta artyleryjskie umieszczona przed czwartym bastionem Cytadeli. Miała formę niepełnego okręgu otoczonego fosą z galerią strzelecką na przeciwskarpie. W wyniku prac modernizacyjnych fort otoczono fosą z kojcem skarpowym. Kojec i przeciwskarpy połączono z wnętrzem fortu poternami, w których ulokowano schron artyleryjski i prochownię. W 1921 roku nadano mu imię gen. Michała Sokolnickiego, wybitnego dowódcy i inżyniera. Od 1932 roku założenie jest częścią Parku Żeromskiego. Fosy zostały zasypane, wały przecięte ścieżkami, schrony zamurowane. Ceglane konstrukcje obecnie znajdują się pod warstwą bujnie porośniętej ziemi.

Fot. 15 – Fort Siergieja w Parku Żeromskiego w 1945 roku.

Fot. 16 – Plac Wilsona i Park Żeromskiego współcześnie.

Fort Baterii Nadbrzeżnej (Rymkiewicza)

Usytuowany na północ od Cytadeli nad Wisłą początkowo pełnił rolę baterii artyleryjskiej. Z czasem założenie rozbudowano i otoczono wałem z kojcem skarpowym i działobitniami do ostrzału Wisły. W 1921 roku nadano mu imię gen. Franciszka Rymkiewicza, dowódcy z Powstania Kościuszkowskiego. Pod koniec okresu międzywojennego fort rozebrano a po II Wojnę Światowej teren po nim całkowicie zniwelowano przygotowując pod budowę osiedla „Kępa Potocka”. Nie ma po nim już żadnego śladu.

Fot. 17 – Zarys rozebranego fortu Rymkiewicza w 1945 roku.

Fot. 18 – To samo zdjęcie bez zarysu.

Fot. 19 – Ten sam teren współcześnie.

Fort Śliwickiego (Jasińskiego)

Nazwany na cześć oficera inżynieryjnego w randze kapitana fort stanowił przyczółek mostowy znajdujący się naprzeciw Cytadeli na prawym brzegu Wisły. Założenie składało się z zewnętrznego dzieła w formie lunety, murowanego rowu fortecznego i potężnych kaponier. Od 1871 roku połączony był z Cytadelą mostem łyżwowym składanym na czas zimy – zastąpionym po wybudowaniu stalowego mostu kolejowego.
W swojej historii fort pełnił funkcję koncentracyjną dla więźniów przed zesłaniem na Syberię, był również koszarami Policji. W 1921 zmieniono mu nazwę oddając cześć jednemu z powstańców Kościuszkowskich. W czasach Rzeczpospolitej Ludowej był miejscem stacjonowania jednostek ZOMO i Milicji. Obecnie placówka pełni funkcję stajni dla konnych jednostek Policji a na jego terenie wznosi się bloki mieszkalne dla policjantów.

Fot. 20 – Zarys terenu Fortu Śliwickiego w 1945 roku.

Fot. 21 – Teren fortu bez zaznaczonego zarysu.

Fot 22 – Teren Fortu Śliwickiego współcześnie.

Forty Pierścienia Wewnętrznego

Forty wzniesiono pod koniec XIX wieku. Na zachodnim brzegu Wisły powstało pięć fortów znajdujących się w odległości 2-3 kilometrów za dziełami Zewnętrznego Pierścienia. Wewnętrzny Pierścień fortów uzupełniły punkty umocnione, które z czasem rozbudowywano. Całość dzieła fortyfikacyjnego spajały linie wałów biegnące między fortami. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości niektóre założenia, ze względu na utracenie pierwotnej funkcji, zlikwidowano całkowicie, a inne częściowo rozebrano.

Fort P – Parysów (Bema)

Ziemno-ceglana konstrukcja otoczona wałami, wyposażona w stanowiska artylerii i schrony pogotowia. Mieścił magazyny i koszary. Potężny wjazd do fortu pierwotnie przez żelazny most zachowany jest do dziś. W okresie międzywojennym mieściła się tutaj fabryka amunicji – znajdujące się na zapolu fortu domy administracji zachowały się do dziś. Podczas II Wojny Światowej fort mieścił niemieckie magazyny. Po wojnie zajęty przez Wojsko Ludowe został w latach 80-tych przekazany klubowi sportowemu Legia. Obecnie lekko zdewastowany teren fortu jest silnie zadrzewionym parkiem rekreacyjnym.

Fot.  23 – Fort Bema w 1945 roku.

Fot. 24 – Fort Bema współcześnie.

Fort W (Wola)

Zlokalizowany na warszawskiej Woli na północ od drogi na Poznań. Miał formę ceglano-ziemnej konstrukcji o zarysie pięcioboku z dwoma czołami. Pod koniec XIX wieku pełnił funkcję magazynową. Częściowo rozebrany na początku XX wieku (z jego cegieł zbudowano część muru dookoła Cmentarza Wolskiego). W okresie międzywojennym mieścił koszary i wojskową szkołę samochodową. Po II Wojnie Światowej teren fortu przeznaczono pod budowę Zakładów Mechanicznych „Wola”. Współczesne centrum handlowe Fort Wola znajduje się na esplanadzie fortu – oryginalna konstrukcja stała między obecną ulicą Człuchowską a północno-zachodnim skrajem cmentarza.

Fot. 25 – Zarys obszaru Fortu Wola w 1945 roku.

Fot. 26  – Tereny Fortu Wola w 1945 roku bez zarysu.

Fot. 27 – Tereny Fortu Wola współcześnie.

Fort W-Tscha (Odolany)

Położony na Odolanach na terenie kolejowym fort pomocniczy. Składał się z otoczonej fosą konstrukcji ziemno-ceglanej ze schronami. Po II Wojnie Światowej istniał już tylko fragment właściwego fortu i fosy. Obecnie jedynym jego zachowanym elementem jest betonowy schron położony na terenie ogródków działkowych.

Fot. 28 – Zdjęcie z 1935 roku terenu zajmowanego przez Fort Odolany.

Fot. 29 – Zdjęcie sytuacyjne z 1945 roku.

Fot. 30 – Współczesne zdjęcie ternu Fortu Odolany.

Fort Tscha (Szczęśliwice)

Wzniesiony na Ochocie w rejonie dawnej wsi Szczęśliwice. Składał się z otoczonych fosą pięciobocznych umocnień z dwoma kaponierami. Wewnątrz umocnień znajdowały się budynki pełniące funkcje koszar i magazynów. Na początku XX wieku część zabudowań zniszczono. Podczas Powstania Warszawskiego był miejscem starć z okupantem. Obecnie na terenie esplanady fortu znajdują się ogródki działkowe. Zachowane zabudowania koszar i fragmenty kaponier stopniowo niszczeją.

Fot. 31 – Fort Szczęśliwice w 1945 roku.

Fot. 32 – Fort Szczęśliwice współcześnie.

Fort Tscha-M (Rakowiec)

Stworzony pod koniec XIX wieku jako punkt oporu uzupełniający Wewnętrzny Pierścień fortyfikacji. Było to otoczone szeroką fosą dzieło ziemne o zarysie pięciobocznym z cofniętym stykiem czół. Na szczycie umocnienia znajdowały się dwa betonowe schrony amunicyjne. Choć przeznaczony do kasacji, nigdy nie został zniszczony – wprost w nienaruszonej formie został inkorporowany w tkankę miejską jako park na osiedlu Rakowiec.

Fot. 33 – Fort Rakowiec w 1935 roku.

Fot. 34 – Fort Rakowiec w 1945 roku.

Fot. 35 – Fort Rakowiec współcześnie funkcjonujący jako park.

Fort M (Mokotów)

Wybudowany w pobliżu wsi Mokotów bezpośrednio przy ulicy Racławickiej. Miał typowy zarys pięcioboczny otoczony fosą z dwoma kaponierami. Z czasem rozbudowany o schrony magazynowe. Część umocnień zburzono na początku XX wieku, pozostawiając wszystkie schrony i koszary. W okresie międzywojennym mieścił stacje nadawcze Polskiego Radia, co było powodem ataków bombowych i bezpośrednich walk we wrześniu 1939. Po II Wojnie Światowej ulokowano na terenie fortu Zakłady Radiowe i Telewizyjne „ZARAT”. Obecnie fort włączony jest w zabudowę Mokotowa mieszcząc punkty gastronomiczne, sklepy i lokale kulturalne.

Fot. 36 – Fort Mokotów w 1945 roku.

Fot. 37 – Fort Mokotów współcześnie.

Fort M-Cze (Odyńca)

Punkt oporu wzniesiony na Mokotowie. Był ziemnym pięciobokiem otoczonym fosą. Posiadał stanowiska artyleryjskie strzegące kierunku południowego. Zburzono go w okresie międzywojennym. Obecnie na jego miejscu znajduje się Park Dreszera.

Fot. 38 – Zarys Fortu Odyńca na planie Parku Dreszera z 1945 roku.

Fot. 39 – Park Dreszera współcześnie.

Fort Cze (Czerniaków, Legionów Dąbrowskiego, Piłsudskiego)

Wyposażone w schrony umocnienie ceglano-ziemne na zarysie pięcioboku o dwóch czołach – otoczony fosą wypełnioną wodą. Towarzyszyła mu umocniony punkt artyleryjski Bateria Królikarnia. Od końca XIX wieku pełnił funkcję magazynową. W okresie międzywojennym mieścił Wytwórnię Amunicji Specjalnej. Na esplanadzie powstały domy dla oficerów lotnictwa. We wrześniu 1939 roku kompleks został silnie uszkodzony. Po wojnie na terenie fortu powstały ogródki działkowe i garaże. Obecnie stopniowo niszczeje pozostając bez nadzoru w stanie ogólnodostępnym.

Fot. 40 – Fort Czerniaków w 1945 roku.

Fot. 41 – Fort Czerniaków współcześnie.

Między kasacją, dewastacją a renowacją.

Powyższe przykłady ilustrują kilka procesów. Przede wszystkim widać, jak różne losy mogą mieć budynki będące elementami jednego założenia jeżeli znajdują się bez centralnego nadzoru porozrzucane w różnych okręgach administracyjnych. Zróżnicowany los jaki spotkał te wszystkie obiekty ilustruje jak wchłanianie historycznych budynków miejskich przez rozrastającą się tkankę miejską może doprowadzić do zniszczenia materii bezcennej z punktu dziedzictwa narodowego. Widać też, iż jeżeli nie ma pomysłu, pieniędzy ani wyraźnej chęci zajęcia się tego typu obiektami, to pozostawione same sobie stopniowo  pogrążają się w ruinie. Kolejną rzeczą jaka rzuca się w oczy jest bezsprzeczny potencjał tych budowli. O walorach architektonicznych nie będę pisał, ale możliwości oferowane przez zazielenione puste tereny w bezpośrednim sąsiedztwie centrum miejskiego, otoczone skupiskiem ludzi są nieocenione. O ile punkty umocnione stanowiły idealne tereny parkowe z szerokimi esplanadami, to właściwe forty są idealne dla celów turystycznych i użytkowych. Pozostaje mieć nadzieję, że dziedzictwo architektoniczne XIX-wiecznej Warszawy nie zniknie w wyniku zaniedbania i zapomnienia.

Inną kwestią są możliwości oferowane przez program Google Earth i zdjęcia historyczne, o których już nie raz pisaliśmy. Można tu dopowiedzieć, iż dzięki możliwości tworzenia obiektów na powierzchni map i katalogowania takich konstruktów tworzenie podręcznej biblioteki miejsc o charakterze historycznym czy archeologicznym jest bardzo proste. Wszystko dzięki intuicyjności obsługi wciąż ulepszanego programu. Z ciekawych rzeczy, które można wykorzystać przy interpretacji i lokalizacji obiektów jest wizualizacja rzeźby terenu, która widoczna jest na niskich wysokościach.

Fot. 42 – Widok zachodniego czoła Cytadeli od północy w 1945 roku.

Fot. 43 – Bastion Cytadeli od Zachodu – współczesny widok.

Dzięki wirtualnemu odwzorowaniu rzeźby terenu wkraczamy w nowy świat możliwości. Każde miejsce można ulokować w trójwymiarowym kontekście. Można doszukiwać się zależności między danym punktem a otaczającym go terenem. Można planować i przewidywać, gdzie znajdują się tereny o wysokim potencjale historycznym. Można od nowa interpretować dane zebrane w czasach dwuwymiarowej interpretacji przestrzennej…
Ale o tym wszystkim innym razem.

(MJ)