Subedej, zwycięzca spod Kałki i zdobywca Rusi

Kasper Hanus
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

XIII wiek był znamiennym czasem w historii Eurazji. W tym właśnie wieku miała miejsce jedna z najwspanialszych epopei w historii ludzkości. W 1206 roku Temudżyn został ogłoszony Wielkim Chanem (mon. Czyngis Chanem), który z nadania Wiecznego Nieba (mon. Tengri) miał za zadanie podbić cały świat. W przeciągu wieku Czyngis Chan i jego następcy uczynili z stepowego ludu zamieszkującego tereny pomiędzy Pustynią Gobi a Jeziorem Bajkał imperium sięgające od stepów Ukrainy po wybrzeża Oceanu Spokojnego [Tajna Historia Mongołów]. Wojska Mongołów walczyły od równin Dolnego Śląska, poprzez szczyty Kaukazu i plaże Japonii po Wietnamską  dżunglę. Mongołowie zawdzięczali swój niebywały sukces takim czynnikom jak umiejętność adaptacji kulturowej, tolerancji religijnej czy opanowaniu do perfekcji sztuki wojennej [Turnbull 2003]. Trzeba zaznaczyć, że państwo mongolskie nie było tylko bezlitosną maszyną militarną, ale również potęgą kulturalną gdzie mieszały się i przenikały wpływy kultury chińskiej, islamskiej, tureckiej i europejskiej. To właśnie dwór wnuka Temudżyna, Kubiłaja z wielkim zachwytem opisywał Marco-Polo. Kontrolowanym przez Mongołów Jedwabnym Szlakiem odbywała się wymiana handlowa między Europą, a dalekim wschodem, upadek Imperium w Azji Centralnej, a co za tym idzie przerwanie tej drogi pchnęło Krzysztofa Kolumba czy Vasco da Gamę do poszukiwań nowej drogi do serca Azji. Jednak za budową ogromnego organizmu państwowego nie tylko stali charyzmatyczni liderzy tacy jak Temudżyn cz Kubiłaj ale też cały sztab ich dowódców i doradców. Na biografii jednego z nich, Subedeja, chciałbym skupić swoją pracę.

Fig. 1 – Subedej, XVI-wieczny chiński rysunek (źródło: Wikimedia Commons).

Subedej (mon. Subugataj, ang. Subutai) urodził się około 1176 roku nad rzeką Onon na terenie wschodniej części obecnej Mongolii. Pochodził z plemiona Urankatów. Jego ojciec był kowalem, który oddał syna na służbę u Temudzyna. Fakt, iż syn rzemieślnika został jednym z najwyższych dowódców mongolskich pokazuje merytokratyczne tendencje państwa mongolskiego [Richard 2006].

Za preludium do rozprawy na temat kampanii Subedeja na zachodzie możemy uznać rok 1212  lub 1213 kiedy nastąpił bunt plemienia Merkitów. Stłumienie powstania Czyngis Chan powierzył właśnie Subedejowi. Subudej w 1216 roku rozbił Merkitów nad rzeką Czu. Mimo śmierci wodza buntowników Toqto’a w bitwie, jego syn Qutu zebrał pozostających przy życiu współplemieńców i udał się na tereny pomiędzy rzekami Wołga i Ural, gdzie znalazł schronienie u „dzikich Połowców”. Mongołowie wysłali poselstwo do wodza Połowców I-na-ssu żądając wydania zbiegów. Ten jednak odmówił, powołując się na prawo gościnności. Najwyższy Chan wobec jawnego wsparcia Merkitów postanowił ukarać Wschodnich Połowców. Zadanie poprowadzenia wyprawy karnej również polecił Subedejowi. W wyniku kampanii w roku 1219 „dzicy Połowcy” zostali rozbici, a Qutu został zabity. Wojska mongolskie wycofały się jednak ze zdobytych terytoriów z powodu nadchodzącej konfrontacji zbrojnej z szachem Chorezmu, który uważał działania zbrojne Mongołów na terenie obecnego zachodniego Kazachstanu, za zagrożenie dla swoich stref wpływów. W wyniku błyskawicznej ofensywy w roku 1220 wojska mongolskie rozbiły siły szacha Muhammada. Szach z częścią swoich sił wycofał się w stronę Persji. Zadanie ścigania Muhammada Czyngis Chan powierzył Subedejowi i Dżebowi [Allsen 1983].

Fig. 2 – Ruchy wojsk mongolskich (źródło: Wikimedia Commons).

Kwestia, który z tej pary był naczelnym wodzem wzbudza kontrowersje wśród badaczy, część teorii wskazuje na ważniejszą pozycję Dżebego, ze względu na to, że był wymieniany jako pierwszy w Tajnej Historii.  Ci świetni dowódcy poprowadzili 20.000 armię mongolską do zwycięstwa, którego ukoronowaniem była śmierć Muhammada na południowych wybrzeżach Morza Kaspijskiego w pobliżu Astary. Zimę 1221/1222 siły Subudeja spędziły na stepach nad rzeką Kur w południowym Azerbejdżanie. Na wiosnę 1222 roku siły Subedeja rozbiły armię gruzińską pod wodzą Jerzego IV, a następnie przy pomocy lokalnych przewodników przekroczyły Kaukaz. Połowcy postanowili przeciwdziałać spodziewanej mongolskiej inwazji. Ich wojska, do których dołączyły sprzymierzone plemiona Jasów, Kosogów i Alanów zastawiły drogę Mongołom nad rzeką Terek. Było to bardzo niekorzystne położenie dla wojsk Subedeja, gdyż w wąskich, górskich dolinkach nie mógł on wykorzystać swojej kawalerii. W związku z brakiem możliwości działania militarnego dowódcy mongolscy uciekli się do podstępu. Wysłali posłów z bogatymi darami do Połowców, którzy przekonali ich, że Mongołowie nie chcą najeżdżać ich ziem, a jedynie zmierzają do domów w głębi Azji Centralnej. W wyniku tych działań dyplomatycznych Połowcy powrócili do swoich siedzib. Kiedy wojsko mongolskie wydostało się z pułapki gór i znalazło się na równinach, zaatakowało północno-kaukaskich sprzymierzeńców Połowców. Po zdobyciu świeżych koni i stad bydła na żywność Mongołowie ruszyli na Połowców, których rozgromili w czasie bitwy w okolicach Donu. Pozostali przy życiu Połowcy przekroczyli Dniepr i szukali schronienia u książąt południowej Rusi. Wódz Połowców, Kocyan-Chan, udał się na dwór kniazia Mścisława Mścisławicza w Haliczu, z którym miał więzy rodzinne (Kocyan był teściem Mścisława).

Fig. 3 – Krajobraz rzeki Kałka (źródło: Osprey Publishing).

W czasie zimy, którą Mongołowie spędzili na stepach pomiędzy Dnieprem, Donem i Wołgą, w Kijowie zebrała się rada książąt ruskich, którzy przekonani przez Połowców postanowili razem wydać bitwę Mongołom na ich terytorium. Dodatkowym bodźcem mobilizującym Rusinów była obawa, że pozostawieni sami sobie Połowcy sprzymierzą się z Mongołami i wspólnie napadną na Ruś. Na wiosnę siły rusko-połowieckie rozpoczęły koncentrację. Punktem zbornym uczyniono okolice miejscowości Zarub, na południe od Kijowa. Armia Ruska dzieliła się na 3 „korpusy”: Kijowski, Czerniachowsko-smoleński i Halicko-wołyński. Po zebraniu sił armia rusko-połowiecka maszerowała na południowy-wschód. Subedej, który dowiedziawszy się, że nie otrzyma uzupełnień od syna Czyngis-Chana Dżocziego(do którego sprawy powrócę w następnej części), podjął próbę rozbicia przymierza Rusinów z Połowcami. Wysłał przed oblicze książąt posłów, którzy mieli przekonać Rusinów do rozejmu, argumentując, że Mongołom chodzi tylko i wyłącznie o „ukaranie Połowców”. Rusini jednak stracili emisariuszy, oskarżając ich o szpiegostwo. Czyn ten nie tylko rozgniewał Mongołów, ale również dał casus bellis następnym wyprawom przeciw Rusi, gdyż stracenie posłów według Jassa – mongolskiego prawa było jedną z największych zbrodni. Wobec tego Subedej wysłał jeszcze jedno poselstwo, tym razem z wypowiedzeniem Rusinom wojny. Na wysokości wyspy Chortyca wojska sprzymierzone przeprawiły się przez Dniepr i kilkakrotnie starły się z mongolską awangardą [Nicolle, Szpakowski 2008]. Mongołowie wycofywali się, wciągając Rusinów w głąb stepu. Wobec kilku wygranych potyczek książęta ruscy zdobywali zgubną pewność siebie, co wykorzystał Subedej, wciągając ich w pułapkę zastawioną nad rzeką Kałka. Miejsce to zostało celowo wybrane, gdyż warunki terenowe w przypadku klęski wojsk sprzymierzonych utrudniało im odwrót w stronę Dniepru. Subudej rozkazał swoim wojskom zaatakować siły rusko-połowieckie w momencie przekraczania rzeki. Mongołowie odnieśli miażdżące zwycięstwo, w wyniku którego zginęło lub dostało się do niewoli większość kniaziów ruskich.

Fig. 4 – Bitwa nad Kałką. Pozycje wyjściowe wojsk (źródło: Osprey Publishing).

Fig. 5 – Przebieg bitwy (źródło: Osprey Publishing).

Po pościgu wojsk Rusi do Dniepru Mongołowie rozpoczęli wycofywanie się z stepów nadczarnomorskich. Mongołowie ruszyli na wschód, jednak w wyniku walk z Bułgarami Nadwołżańskimi zmuszeni byli do zmiany kierunku marszu. Siły Subedeja maszerowały w dół rzeki Wołgi [Nicolle, Szpakowski 2008]. Nad dolną Wołgą siły Subedeja spotkały się z wspomnianymi wyżej wojskami Dżocziego. Siły  Dżocziego od pewnego czasu operowały w wschodniej i północnej części basenu Morza Kaspijskiego.  Trzeba zaznaczyć, że Dżoczi otrzymał Ułus (przydział ziemski) obejmujący tereny od granicy Syberii i Turkmenistanu na zachód. Według Thomasa Allsena działania Subedeja miały za zadanie jedynie rozpoznanie terenów południowo-wschodniej Europy, podczas gdy siły Dżocziego miały za zadanie zarówno osłaniać odwrót Subedeja jak i opanowania terenów pomiędzy Wołgą i Uralem  w celu zabezpieczenia tyłów dla planowanej na szeroką skale militarnej operacji mającej na celu podporządkowanie mongolskiemu panowaniu ziem Połowców i Rusinów. W 2 połowie 1223 roku połączone siły Subedeja i Dżocziego zaatakowały Bułgarów Wołżańskich, jednak w wyniku klęski pod miastem Suwar byli zmuszeni się wycofać. Armia mongolska skierowała się na wschód, po drodze podbijając ziemię tureckiego plemienia Kangli. W 1224 roku armii udało się połączyć z głównymi siłami mongolskimi nad rzeką Irtysz [Allsen 1983]. W czasie wędrówki, nad brzegami rzeki Imił na gorączkę zmarł Dżebe. Po przybyciu do obozu Czyngis-Chana Subedej został oddelegowany do walki w Chinach, które trwały do 1234 roku.

W czasie Kurułtaju (rady wodzów) w roku 1234 postanowił o zorganizowaniu wielkiej wyprawy na zachód [Allsen 1983]. Celem wyprawy miało być podbicie i wcielenie do imperium ziem Połowców i podporządkowanie Rusi. O tym, że pierwszorzędnym celem były Stepy Nadczarnomorskie możemy sądzić po fakcie, że w źródłach mongolskich używa się określenia „Kampania Połowiecka”. Allsen uważa, że Mongołowie już w trakcie pierwszej kampanii chcieli podporządkować sobie te ziemie, jednak brak koordynacji armii Subedeja i Dżocziego, jak również silny opór Bułgarów Nadwołżańskich, spowodował, że dopiero w kolejnym dziesięcioleciu udało się podjąć tą wyprawę.  Następca Czyngis-Chana Ugedej wyznaczył na dowódcę wyprawy młodszego syna przedwcześnie zmarłego Dżocziego Batu, który odziedziczył zachodnią część u Ułusu ojca. Tereny te miały w przyszłości stać się Złotą Ordą. Do pomocy młodemu wodzowi (urodzony w 1205, czyli miał w czasie inwazji dwadzieścia kilka lat) Ugedej wyznaczył doświadczonego wojownika jakim był Subedej.

Fig. 6 – Rekonstrukcja potyczki rusko-mongolskiej (źródło: Osprey Publishing).

Pierwszą część inwazji zapoczątkowało ostateczne rozprawienie się z stepowcami z północnych brzegów Morza Kaspijskiego. W 1236 roku pokonane zostały siły „dzikich Połowców” pod wodzą Bachmana. Po zabezpieczeniu obszaru Wołżańsko-Uralskiego siły inwazyjne skierowały się na Ruś. Rusini mimo, iż dostawali od swoich sąsiadów wiadomości o ruchach wojsk mongolskich nie przygotowali się należycie do odparcia ataku, możemy mówić wręcz o pewnym zaskoczeniu [Nicolle, Szpakowski 2008]. Pierwsza faza operacji miała miejsce zimą 1237/1238 kiedy Mongołowie uderzyli na ziemie północno-wschodniej Rusi. Subudej specjalnie wybrał zimę, aby wykorzystać fakt, że rzeki zamarzają, co polepszyło mongolskie zdolności manewrowo-logistyczne. Jako pierwsze padły następujące miasta: Riazań, Biełgorod  czy Pronsk. Teksty źródłowe, takie jak „Opowieść o zniszczeniu Riazania” mówią o masakrze miasta która dokonała się po wkroczeniu wojsk mongolskich. Siły które miały przyjść oblężonemu miastu z odsieczą zostały zniszczone w bitwie w okolicach miejscowości Kolomna. Książę Suzdalzko-Włodzimierski wycofał się na północ aby tam przegrupować siły. W tym czasie Mongołowie zajęli zarówno Suzdal, jak i Włodzimierz, dokonując rzezi mieszkańców. Wśród ofiar była również rodzina książęca. W tym czasie siły mongolskie podzieliły się na dwie kolumny, z których pierwsza pokonała wojska książęce nad rzeką Sit, druga natomiast zajęła natomiast Twer.

Następnym celem Mongołów stał się Nowogród, jednak miastu udało się skutecznie bronić w wyniku czego Mongołowie wycofali się spod murów. Siły Subedeja następnie w poszukiwaniu zapasów zaczęły przesuwać się na południe, omijając po drodze silniej ufortyfikowane pozycje. Po dotarciu nad Stepy Dońskie Mongołowie postanowili rozłożyć obóz i przegrupować siły. W roku 1239 armia mongolska ostatecznie rozgromiła plemiona połowieckie, które wycofały się na Węgry, co w późniejszym czasie sprowokowało Mongołów do najazdu na ten kraj. W 1240 rozpoczęło się główne uderzenie na południową Ruś. Pierwszym celem było miasto Perejasław.  Następnie padł Czernihów. Finałowym aktem tej kampanii było zdobycie Kijowa. Po zdobyciu pierwszej linii umocnień mieszkańcy miasta wznieśli polowe fortyfikację wokół Kościoła Maryi Dziewicy [Turnbull2003]. Mongołowie zdobyli jednak i te, dzielnie bronione umocnienia i dokonali pogromu mieszkańców. Tekst de Piano Carpiniego, papieskiego posła, który 6 lat później odwiedził Kijów opisuje, że miasto w dalszym ciągu było w ruinie. Kijów był ostatnim punktem oporu na Rusi. Po jego zdobyciu cała Ruś znalazła się pod mongolskim panowaniem. 200-letnia „Niewola Tatarska” uznawana jest za ogromny regres tych rejonów, gdyż załamaniu uległy miejscowe ośrodki kulturotwórcze. Fakt na który warto zwrócić uwagę to stosunek siły Rusinów do Mongołów który przemawiał na rzecz tych pierwszych. Rusini posiadali przewalę liczebną, działali na swoim terytorium, poza tym Mongołowie nie potrafili w pełni użyć swoich niektórych atutów jak na przykład ciężkozbrojna kawaleria. Kluczem do zwycięstwa Azjatów było niezorganizowane Ruskie dowództwo na szczeblu centralnym (brak porozumienia książąt), jak również przewaga psychologiczna (mit niezwyciężonej hordy po zwycięstwie nad Kałką).

Po podporządkowaniu sobie Rusi Subedej zdecydował się rozpocząć atak przeciwko Węgrom, za casus bellis używając podobnie jak kilkanaście lat wcześniej posłużyła pomoc Połowcom. Inwazja ta dotknęła również nasze, polskie ziemie, kiedy siły Bajdara w ramach osłony północnego skrzydła głównych sił maszerujących przez Karpaty zniszczyły szereg polskich miast i rozgromiły siły polskie pod Legnicą. Mongołowie okrutnie złupili Węgry. Subedej rozpoczął plan szerokoskalowej inwazji z Stepów Naddunajskich na Cesarstwo i Włochy, jednak na wieść o śmierci Ugedeja Mongołowie wycofali się powrotem do Azji. Po powrocie do Mongolii Subedej dowodził jeszcze w czasie wojen z dynastią Song, po czym zmarł w sędziwym wieku w roku 1248 [Richard 2006].

Bibliografia

• „Tajna historia Mongołów; anonimowa kronika mongolska z XIII wieku”, przekład Stanisław Kałużyński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005
• Turnbull Stephen, „Genghis-Khan & the Mongol Conquests 1190-1400”,  Osprey Publishing, Oxford 2003
• Nicolle David, Szpakowski Wiaczesław, „Kałka 1223: Najazd Mongołów Czyngis-chana na Ruś”, przekad Tomasz Basarabowicz, Libron, Kraków 2008
• Allsen Thomas T., “Prelude to the Western Campaigns: Mongol Military Operations in Volga-Ural Region 1217-1237” [w]: Archivum Eurasiae Medii Aevi 3, 1983
• Richard A., “Genghis Khan’s Greatest General: Subotai the Valiant”. University of Oklahoma Press, Norman 2006

(MJ)