„Bunkier” z Placu Zbawiciela i tajemnice Warszawy

W dniu wczorajszym media obiegła informacja, rozdmuchana w znacznej mierze przez TVN Warszawa, o odkryciu w Warszawie schronu bojowego podczas prac remontowych nad torowiskiem tramwajowym na Placu Zbawiciela. Schron bojowy, kolokwialnie – acz mylnie – nazywany przez dziennikarzy bunkrem jest jednym z wielu ustawionych na terenie miasta przez niemieckich okupantów. W ramach tworzenia linii obrony przed siłami sowieckimi powstało kilkadziesiąt takich obiektów na terenie Warszawy – szacuje się ich liczbę na ok. 60. W ostatnich latach w związku z wzmożonymi inwestycjami, rozbudową centrum oraz licznymi remontami światło ujrzało kilka identycznych obiektów. Są również takie, które pozostają widoczne i znane varsavianistom. Na wieść o odkryciu obiektu na Placu Zbawiciela postanowiliśmy przyjrzeć się zagadnieniu.

Fot. 1 – Schron bojowy Ringstand 58c na Placu Zbawiciela (zdjęcia autora).

Fot. 2 – Strop komory ogniowej (zdjęcia autora).

Fot. 3 – Otwór komora ogniowej (zdjęcia autora).

Ringstand 58c – Tobruk

Odsłonięty na Placu Zbawiciela obiekt jest małym schronem bojowym, przystosowanym do prowadzenia ognia okrężnego przez dwu-trzyosobową załogę. Należy on do grupy obiektów obronnych określanych jako Regelbau 58a-d; powszechnie stosowana forma określana jest jako Ringstand Bauform 58c, skrótowo, Ringstand 58c. Potoczna nazwa Tobruk pochodzi od miasta w Północnej Afryce, a to ze względu na fakt oparcia konstrukcji na włoskim projekcie schronów wykorzystywanych podczas walk między siłami alianckimi (wśród których była Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich) a wojskami niemiecko-włoskimi dowodzonymi przez feldmarszałka Erwina Rommla. Były to obiekty powszechnie stosowane w Europie przez nazistów; pierwsze włączono w umocnienia Wału Atlantyckiego w 1942r. W Polsce były również powszechnie stawiane – znane są m.in. z Warszawy, Torunia, Piły, Płocka oraz dużych założeń fortecznych, jak Międzyrzecki Rejon Umocniony czy Wał Pomorski.

Fot. 4 – Plan i przekroje przez schron typu Ringstand 58c (żródło: http://www.skansenpilicy.pl).

Fot. 5 –  Plan i przekroje przez schron typu Ringstand 58c (żródło: http://www.skansenpilicy.pl).

Typowa konstrukcja posiadała żelbetowe ściany o grubości 40cm ale istniały też warianty wzmocnione ze ścianami o grubości do 80cm. Schron wkopany był w ziemię, pozostawiając jedynie strop przedziału bojowego wystający ponad grunt. W stropie mieścił się okrągły otwór, niekiedy wyposażony dodatkowo w wieżyczkę, przystosowany do prowadzenia ognia z pozycji stojącej lub przykucniętej. Wejście znajdowało się w bocznej ścianie schronu i prowadziło zazwyczaj przez towarzyszący mu wykop. Modyfikacje konstrukcji obejmowały głównie uzbrojenie – schrony wyposażano standardowo w karabiny maszynowe MG34 lub MG42, ale istniały też konstrukcje wyposażone w wieże czołgowe czy stanowiska moździerzy. Wnętrze schronu stanowiło tylko stanowisko prowadzenia ognia oraz komora główna, połączone ze sobą schodami. Modyfikacją schronów, charakterystyczną dla obiektów z terenu Warszawy było wyposażenie otworu strzelniczego w nadbudówkę zapewniającą ochronę z 3 stron i od góry kosztem ograniczenia pola widoczności. Ze względu na swój mały rozmiar, Tobruki posiadały przewagę niskiego kosztu budowy oraz trudności wykrycia, co decydowało o ich powszechnym stosowaniu. Stawiano je jako samodzielne obiekty polowe lub jako elementy większych linii umocnień.

Fot. 6 – Rekonstrukcja schronu na Placu Zbawiciela (źródło: Fakt.pl)

Festung Warschau – odkrywanie tajemnic Warszawy

Po upadku Powstania Warszawskiego, w obliczu Armii Czerwonej stojącej po drugiej stronie Wisły, władze okupacyjne przystąpiły do systematycznego burzenia miasta, obracając je w tytułowe „Miasto Ruin”. W ramach tworzenia linii obronnej przeciw sowietom zdecydowano się m.in. ustawić system pierścieni obronnych złożonych właśnie z konstrukcji typu Ringstand 58c. Łańcuch takich umocnień otaczał praktycznie całe ówczesne centrum Warszawy; schrony umieszczane były przy ważnych traktach komunikacyjnych, punktach o znaczeniu militarnym i innych ważnych obiektach. Pierścień takich schronów obejmujący centrum okupowanej Warszawy zaczynał się przy Cytadeli i biegł Al. Wojska Polskiego, przez plac Inwalidów, w pobliżu Dworca Gdańskiego i wzdłuż obwodowej linii kolejowej do Dworca Zachodniego, a dalej ciągnął się przez plac Narutowicza, ulicami Filtrową, Nowowiejską i Piękną aż do Wisły. Stąd, poprzez Elektrownię Powiśle, ponownie docierał do Cytadeli. Choć w planie było ustawienie systemu tworzonego nawet przez kilkaset takich schronów, to szacuje się, że naziści zdążyli postawić ich niespełna 60, z czego obecnie na terenie Warszawy znanych jest ok. 30 schronów, głównie z rejonu Woli, Żoliborza i Ochoty. A najciekawsze jest to, że większość z nich jest widoczna na ortofotomapie z 1945 roku!

Fot. 7 – Ortofotomapa z 1945r. Widoczny otwór komory ogniowej – na samym placu widoczny drugi schron bojowy! (źródło: Google Earth).

Fot. 8 – Ortofotomapa z 1945r. z nałożonymi modelami 3D współczesnej zabudowy. Schron zaznaczony kwadratem (źródło: Google Earth).

Fot. 9 – Ortofotomapa z 2010r. z współczesną zabudową. Lokalizacja schronu zaznaczona konturem (źródło: Google Earth).

Fot. 10 – Ortofotomapa z 2010r. z współczesną zabudową – zdjęcie pionowe. Lokalizacja schronu zaznaczona konturem (źródło: Google Earth).

Jak już wspomniałem, w ostatnich latach, w związku z inwestycjami w centrum, kilka tego typu obiektów ujrzało światło dzienne. Prawdopodobnie najbardziej znanym jest prawdopodobnie znajdujący się obecnie na terenie Muzeum Powstania Warszawskiego. Został odsłonięty podczas budowy biurowca Zaułek Piękna u zbiegu ulic Kruczej, Pięknej i Mokotowskiej. Inwestor, firma Ghelamco, o której pisaliśmy już przy okazji prac w ruinach Banku Polskiego, wydobył schron, który następnie został pocięty, przewieziony i odtworzony na terenie Muzeum. Można go dzisiaj oglądać od strony ulicy Grzybowskiej. Inne znane są z m.in. w Al. Wojska Polskiego, na Górczewskiej przy nasypie wiaduktu kolejowego, na rogu al. Niepodległości i Nowowiejskiej, w linii północnego chodnika ulicy Krajewskiego, albo w wale Fortu Traugutta.  Ten ostatni widoczny jest na zdjęciach historycznych w Google Earth – obecnie nie jest tak dobrze wyeksponowany, pozostając schowanym między krzakami otaczającymi obiekty sportowe mieszczące się obecnie w forcie Traugutta.

Fot. 11 – Schron bojowy odsłonięty w 2004 roku przy budowie biurowca Zaułek Piękna (źródło: AG).

Fot. 12 – Fort Traugutta – zdjęcie lotnicze z 1945r. Schron wbudowany w wał zaznaczony strzałką (źródło: Google Earth).

Fot. 13 – Fort Traugutta – zdjęcie lotnicze z 1945r. Schron wbudowany w wał zaznaczony strzałką (źródło: Google Earth).

Fot. 14 – Fort Traugutta – zdjęcie lotnicze z 2010r. Schron wbudowany w wał zaznaczony strzałką (źródło: Google Earth).

Fot. 15 – Fort Traugutta – zdjęcie współczesnego stanu zachowania – ledwo widoczny strop schronu (zdjęcia autora).

Zadbać o dziedzictwo czasów II Wojny Światowej

Już wiadomo, z doniesień prasowych, że odsłonięty schron znajdzie swoje miejsce na terenie Cytadeli Warszawskiej jako jeden z eksponatów i atrakcji dla zwiedzających. Dzięki takim zabiegom, lub odrestaurowywaniu i inkorporowaniu takich zabytków możemy zmieniać świadomość dotyczącą potrzeby zachowania tych obiektów jako z jednej strony atrakcji, z drugiej niemych świadków burzliwej historii miasta. Jest to krok w dobrą stronę by zadbać o niszczejące obiekty, wśród których są bunkry, forty czy schrony i uczynić z nich atrakcję i atut miasta.

Fot. 16 – Schron bojowy ze zbiegu ulic Pięknej, Kruczej i Mokotowskiej przeniesiony na teren Muzeum Powstania Warszawskiego (źródło: Wikipedia Commons).

Autor: Marcin Jaworski, Alicja Wrotek